Tổng quan các loại Đất Tử Sa

Các loại đất thường hay được sử dụng trong sản xuất ấm tử sa

Thuật ngữ Đất sét (clay) chắc hẳn không xa lạ với chúng ta, nó được dùng để miêu tả một loại đất rất giàu khoáng chất với thành phần chính là oxit và silic. Nghi Hưng (Yee zhing) thuộc tỉnh Giang Tô (Jiangsu) của Trung Quốc không phải là nơi khởi nguồn của đất sét nhưng ở đây lại có một loại đất sét rất đặc biệt và nổi tiếng mà ta vẫn hay gọi là đất Tử sa (Zhisa). Nghi Hưng cũng một là cái nôi tạo ra những chiếc ấm tử sa tốt nhất và đẹp nhất. Đất sét Nghi Hưng có rất nhiều loại khác nhau, tuy nhiên ta có thể chia thành 2 nhóm lớn sau:
• Đất sét thường (Earth Clay): là loại đất được sử dụng một cách phổ biến để tạo ra các sản phẩm gốm thông dụng trong đó có ấm trà (loại đất này ở các làng gốm của Việt Nam cũng có, tuy có thể khác một chút về thành phần cấu tạo)
• Đất sét đá (Stone Clay): loại đất mà ta vẫn thường gọi là đất Tử sa (Zhisa, Zini hay Purple Clay) và là loại đất đặc biệt chỉ ở vùng Nghi Hưng mới có và được dùng để sản xuất Ấm Tử Sa .
Tử sa là thuật ngữ dùng để miêu tả loại đất sét có sắc độ tím (purple), và ngoài ra ở Nghi Hưng còn rất nhiều loại đất có sắc độ khác nhau như: đỏ (zhu ni, hong ni), xanh lục (lu ni), vàng (duan ni), v.v… Tuy nhiên trên thực tế Tử sa đã trở thành một thuật ngữ chung để chỉ loại đất sét có xuất xứ từ Nghi Hưng
Như đã biết, đất sét Nghi Hưng (Stone Clay) là loại đất có cấu trúc và thành phần cấu tạo gồm oxit sắt, silic, mica, kaolinite cùng nhiều khoáng chất khác trong đó oxit sắt là thành phần chủ yếu. Chính nhờ thành phần cấu tạo đặc biệt này mà những chiếc ấm trà từ Nghi Hưng luôn có những ưu điểm rất tuyệt vời như: chịu được nhiệt rất cao (>1000C), giữ được trọn vẹn hương vị của trà, dù trà để rất lâu trong ấm sau khi đã sử dụng xong nhưng vẫn ko bị mốc hoặc thiu, v.v…

phân biệt đất làm tử đá hay bùn

Chất lượng đất tử sa ở Nghi Hưng (Stone Clay)

Về cơ bản chất lượng đất sét sử dụng để làm ấm được chia thành 3 loại như sau:
• Đất sét nguyên khoáng (Original, Natural): đây là loại đất tự nhiên được khai thác trực tiếp từ các mỏ núi đá ở Nghi Hưng và là loại đất có chất lượng tốt nhất để làm ấm. Nhưng do khai thác quá nhiều nên hiện nay số lượng đất nguyên khoáng còn lại không nhiều và ngày càng trở nên khan hiếm
• Đất phối (Mixed): đây là loại đất được tạo ra bằng cách phối đất nguyên khoáng với nhau, hoặc phối đất nguyên khoáng với một vài nguyên liệu tự nhiên khác (nguyên liệu tự nhiên chủ yếu được sử dụng để phối là cát vì nó có tính chất và thành phần cấu tạo tương đương). Đất phối được tạo ra với mục đích chính là tận dụng đất nguyên khoáng vì như trên đã nói đất nguyên khoáng ngày càng hiếm
• Đất nhân tạo (Artificial): đây là loại đất được tạo ra bằng cách phối thêm một số thành phần hoá học khác vào đất (có thể là đất sét hoặc đất bùn) để tạo ra một chất liệu mới, hiện nay loại đất này được sử dụng rất nhiều để tạo ra những chiếc ấm mới với màu sắc đa dạng và bắt mắt nhưng chất lượng đất thì không thể tốt được bằng đất nguyên khoáng

Các loại đất tử sa ở Nghi hưng

Các loại đất tử sa nguyên khoáng cơ bản quen thuộc thường được sử dụng để tạo nên ấm trà

5 loại đất tử sa nguyên khoáng

Trên thực tế có rất nhiều loại đất với những tên gọi khác nhau được sử dụng để làm ấm, cách đặt tên đất cũng có nhiều kiểu nhưng chủ yếu thường được đặt theo sắc độ (màu sắc) của đất. Trong phạm vi phần này tôi sẽ chỉ đề cập tới những loại đất nguyên khoáng cơ bản mà các nghệ nhân làm ấm thường hay sử dụng. Và cũng chính từ những mẫu đất cơ bản này mà người nghệ nhân có thể sáng tạo bằng cách phối hoặc tạo ra các chất liệu đất khác nhau.
Chắc chắn rồi đầu tiên phải kể tới là đất Tử sa (Zi ni) có màu chủ yếu là nâu tím hoặc tím đen. Tiếp đến là đất Hồng sa (Hong ni) có thành phần cấu tạo nguyên khoáng gần giống Tử sa nhưng lại có màu đỏ nhạt. Lục sa nguyên khoáng (Lu ni) có màu xanh lá nhạt, đây là loại đất khá hiếm trong tự nhiên và có kết cấu không được bền nên thường được phối với Tử sa hoặc một vài nguyên liệu khác để tạo thành ấm. Đoàn sa (Duan ni) là loại đất có hàm lượng thạch anh và khoáng chất cao hơn cả, nó có màu chủ yếu là màu vàng. Cuối cùng là loại đất thích hợp để làm các dáng ấm nhỏ hoặc vừa phải mà người chơi ấm thường rất thích sưu tầm, đó là đất Chu sa (Zhu ni). Loại đất này có màu đỏ bóng và cũng là loại đất hiếm được chiết xuất từ sâu trong tĩnh mạch đá. Tuy nhiên sắc độ màu của đất còn phụ thuộc vào cả nhiệt độ khi nung ấm, nung ấm ở nhiệt cao màu sắc sẽ khác khi nung ở nhiệt độ thấp.
Như vậy trong ba bài viết trên tôi đã cố gắng tóm lược và đưa ra những nét tổng quan về loại đất sét được dùng để làm ấm. Tuy nhiên thực tế vẫn còn rất nhiều loại đất sét khác mà trong khuôn khổ bài viết này tôi chưa đề cập tới. Phần tiếp theo tôi sẽ nói rõ hơn về từng loại đất nguyên khoáng được sử dụng.

Đất tử sa (Zi ni)

Đất tử sa

Như các bạn đã biết đối với đất nguyên khoáng cách đặt tên thường dựa trên màu sắc của đất, tuy nhiên trong thực tế màu sắc của đất rất đa dạng phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như: nguồn gốc đất được khai thác (địa tầng, đất vỉa ngoài, hay đất lõi), nhiệt độ nung hoặc cũng có thể do nghệ nhân làm phối thêm các thành tố khác v.v… Đất tử sa là loại đất được sử dụng phổ biến nhất, nhiệt độ chịu nung của nó khoảng 1180°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 10% – 11%. Về màu sắc nhiều tài liệu mô tả đất tử sa có màu tím gọi là cát tím (purple sand) nhưng thực tế đất tử sa có màu nâu tím (purple-brownish) hoặc màu nâu (brown) nhiều hơn.

Đất hồng sa (Hong ni)

Đất hồng sa

Đất Hồng sa có nhiệt độ chịu nung khoảng 1100°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 14%. Về màu sắc đất Hồng sa có màu đỏ-cam là chủ yếu, và vì Hồng sa nguyên khoáng gốc là tử sa nên nó có cả màu đỏ-nâu. Đặc biệt đất hồng sa cũ (đất già, đã được khai thác lâu) có màu đỏ sậm nhưng bây giờ loại này rất hiếm

Đất lục sa (Lu ni)

Đất lục sa

Đất Lục sa nguyên khoáng được mô tả là có các chấm màu xanh nhạt (light-green) và là loại đất hiếm trong tự nhiên, nhiệt độ chịu nung của nó khoảng 1160°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 14%. Cũng do Lục sa là đất hiếm và kết cấu màu sắc không bền nên đất Lục sa thường hay được phối với các loại đất khác hoặc các nguyên liệu khác khi làm ấm.

Đất đoàn sa (Duan ni)

Đất đoàn sa

Đất Đoàn sa nguyên khoáng được mô tả có màu vàng là chủ yếu (yellow) ngoài ra còn có màu be (beige) hoặc vàng be và cũng là loại đất hiếm trong tự nhiên, nhiệt độ chịu nung của nó khoảng từ 1175°C – 1180°C, độ co ngót so với ban đầu khoảng 12% .

Đất chu sa (Zhu ni)

Đất chu sa

Không biết các bạn thế nào chứ với tôi Chu sa nguyên khoáng là loại đất tôi yêu thích nhất, tôi thích cái màu đỏ có vẻ thô nháp nhưng lại bóng bẩy của nó . Trong tự nhiên Chu sa là loại đất có nhiệt độ chịu nung cao nhất khoảng 1700°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng từ 18% – 25%. Với tình trạng đất ngày càng khan hiếm như hiện nay thì việc sở hữu được 1 chiếc ấm đất Chu già quả thực là khá khó. Chính vì lẽ đó để đáp ứng nhu cầu người chơi, ngày nay người ta rất hay dùng hoá chất hoặc nguyên liệu khác để phỏng lại màu đất Chu sa.

Ở trên là các loại đất chính nhưng hiện nay do sự phối trộn rất nhiều các loại đất lại với nhau tạo thành các màu đất đẹp hơn,lạ hơn. Dưới đây là liệt kê sơ bộ  các loại đất có thể dùng làm ấm, bao gồm 5 loại đất chính đã giới thiệu phía trên.

25 loại đất cơ bản dùng sản xuất Ấm Tử Sa

1. Kim quế sa
2. Nguyên khoáng đế tào thanh
3. Nguyên khoáng tử nê
4. Hồng bì long
5. Nguyên khoáng đoàn nê
6. Thiên thanh nê
7. Nguyên khoáng giáng ba nê
8. Nguyên khoáng chu nê
9. Nguyên khoáng thanh thuỷ nê
10. Bổn sơn lục nê
11. Nguyên khoáng hồng nê
12. Thanh khôi nê
13. Nguyên khoáng hắc tinh thổ
14. Nguyên khoáng tử gia nê
15. Cổ đồng nê
16. Hoàng kim đoàn
17. Chi ma đoàn
18. Lão đoàn nê
19. Nguyên khoáng hắc nê
20. Đại hồng bào
21. Nguyên khoáng lục nê
22. Hắc tật tinh
23. Tiểu môi diêu chu nê
24. Nguyên khoáng mặc lục nê
25. Hắc chi ma tử nê

Tuỳ theo trình độ tay nghề, bí quyết pha chế đất,… các nghệ nhân sẽ dùng đất nguyên khoáng hoặc pha trộn hai hay nhiều loại đất lại với nhau tạo thành hàng ngàn loại đất có thành phần khác nhau để phục vụ cho nhu cầu chế tác của họ

Tuy nhiên cần lưu ý rằng các loại đất này có màu nguyên thuỷ là sậm, tối hoặc sáng nhạt nên trên lý thuyết nếu họ pha trộn lại với nhau thì các sản phẩm đất họ tạo ra cũng không thể sáng, bỏng bẩy được. Vì vậy các nghệ nhân có thể pha thêm các thành phần khác vào đất tạo các sản phẩm có màu độc đáo hơn và đó là bí quyết riêng của họ

-Sưu Tầm-